Czym jest schemat ciała?

Schemat ciała, to tożsamość fizyczna, którą odczuwa każdy człowiek. Jest to zdolność czucia własnego ciała, ruchów wykonywanych przez nie w przestrzeni i poczucie, że wszystkie części ciała przynależą o jednej całości.

Tożsamość ta zaczyna budować się we wczesnym dzieciństwie. Początkowo aktywność fizyczna dziecka opiera się na odruchach pierwotnych. Działają one już przed narodzinami oraz będą ważne do około 6-12 miesiąca życia. Obecność odruchów pierwotnych jako stereotypowych reakcji organizmu na bodziec, pozwala rozpocząć budowanie schematu własnego ciała. Wraz z wygaszaniem odruchów pierwotnych pojawiają się celowe reakcje ruchowe. Część specjalistów, w oparciu o badania naukowe wskazuje, że już dwumiesięczne niemowlę rozwija świadomość własnych zdolności fizycznych i wykorzystuje je do poznawania świata oraz do komunikowania się z nim.

W pełnym zbudowaniu schematu ciała musi zaistnieć poczucie celowości i możliwość ruchów intencjonalnych.

Niemowlę, w pewnym momencie ma świadomość, że wykonanie określonej czynności, w określony sposób, powoduję określoną reakcję. Potrącanie zabawki rączką czy nóżką wywołuje ruch tej zabawki i pojawiają się dźwięki. Uderzanie zabawką daje dźwięk i wibrację. Włożenie rączki lub jakiegoś przedmiotu do buzi, daje wrażenia smakowe, zapachowe i dotykowe. Dziecko również odbiera bodźce dotykowe w wyniku chwytania swoich różnych części ciała oraz całą masę wrażeń związanych z przewracaniem się z brzuszka na plecy i odwrotnie, z pełzaniem, czy z raczkowaniem. Te wrażania pozwalają lepiej odczuwać swoje ciało i doskonalić jego schemat.

Wszystkie aktywności fizyczne, które dają dziecku przyjemność: kołysanie, dotyk podczas zabiegów higienicznych lub jako wyraz czułości rodziców, ssanie piersi mamy, wymiana spojrzeń, mówienie do dziecka, jako reakcja na jego swoistą aktywność, powodują, że dziecko, można by określić, nabiera przekonania, że aktywizując swoje ciało, doświadcza upragnionych wrażeń. Ponadto w tych aktywnościach odczuwa swoje ciało w relacji z grawitacją, czyli będzie odczuwało zmiany położenia w przestrzeni.

Dla kilkumiesięcznego niemowlęcia coraz większe znaczenie dla tworzenia obrazu samego siebie będzie miało sprawniejsze odbieranie wrażeń słuchowych i wzrokowych. Będą one integrowały się z pozostałymi wrażeniami pochodzącymi z receptorów dotykowych i czucia głębokiego oraz z narządów smaku i węchu. Wszystkie te wrażenia będą docierały jako impuls nerwowy do kory mózgowej i tam w płacie ciemieniowym będą tworzyły reprezentację czuciową. To dzięki niej, dziecko będzie uświadamiało sobie wrażenia płynące z jego ciała. Będzie odczuwało swoje ciało i jego ruch.

Wraz z dojrzewaniem mózgu będzie doskonalił się schemat ciała. Ważnym elementem w funkcjonowaniu prawidłowego schematu ciała jest odczuwanie głównej osi ciała, czyli linii wzdłuż kręgosłupa.

Wykonywanie świadomych i dowolnych ruchów przeciwstawiających się sile grawitacji zwiększa napięcie mięśni wzdłuż kręgosłupa. Rozwija się kontrola tułowia a ruchy kończyn stają się swobodne i bardziej efektywne.

Po osiągnięciu pewnego poziomu schematu ciała, dziecko może wykonywać łatwiej ruchy lub bardziej złożoną czynność z własnej woli, przez naśladownictwo lub na polecenie słowne. Wielokrotne wykonywanie określonych czynności doskonali planowanie motoryczne. Dziecko coraz szybciej i sprawniej wykonuje daną czynność. Prawidłowy schemat ciała i planowanie motoryczne są ogromnie ważna dla prawidłowego ogólnego rozwoju dziecka.

Rozwijając te dwie ważne funkcje rodzice powinni dostarczyć dużą ilość zabaw, w których dziecko będzie aktywizowało się fizycznie i będzie doświadczało swoich aktywności wszystkimi zmysłami. Bawiąc się z dzieckiem należy ograniczać wyręczanie, trzeba serdecznie zachęcać i delikatnie wspierać.

Prawidłowy schemat ciała i planowanie motoryczne są bazą do prawidłowego wykonywanie codziennych czynności związanych z samoobsługą, zabawą, zadaniami przedszkolaka i później ucznia.

Dzięki prawidłowemu rozwojowi schematu ciała, przedszkolak osiąga rozumienie pojęć odnoszących się do budowy ciała, potrafi wymienić i wskazać części ciała. Potrafi określić mały-duży, wysoko-nisko, nad-pod, przed-za. Zaczyna rozumieć, że ma dwie strony ciała i zacznie je rozróżniać jako lewą i prawą. Dokona się lateralizacja.

To są niezbędne warunki, by osiągać sukcesy w procesie nauczania. Prawidłowe odczuwanie swojego ciała przekłada się również na sferę emocjonalną i społeczną. Daje poczucie pewności siebie, panowania nad swoim ciałem, wyrażone w zgrabnych i precyzyjnych ruchach, ułatwia naukę czytania i pisania, pozwala lepiej rozumieć innych, nawiązywać prawidłowe relacje, prawidłowo współpracować w grupie, zdobywać szacunek. Praktyczne zabawy i ćwiczenia rozwijające schemat ciała będą prezentowane w części warsztatowej podczas szkoleń z zakresu wspierania rozwoju małego dziecka.

Źródło:

• Klaudia Piotrowska Madej, Agnieszka Żychowicz, Smart Hand Model, Gdańsk 2017
• Jean Ayres, Dziecko, a integracja sensoryczna, Gdańsk 2015
• Integracja Sensoryczna, kwartalnik PSTIS
• Weronika Sherborne, Ruch rozwijający, Warszawa 2002
• Maria Borkowska, Kinga Wagh, Integracja sensoryczna na co dzień, Warszawa 2010
• https://www.nhs.uk/start4life
• https://fizjo4life.pl/czym-jest-propriocepcja-i-po-co-ja-trenowac/