Stres i trauma
Trauma oznacza szok i poziom najwyższego stresu, który może doprowadzić do poważnych zaburzeń psychicznych i somatycznych. Stresory traumatyczne to sytuacje zagrażające bezpieczeństwu fizycznemu człowieka i wzbudzające uczucia strachu, przerażenia i bezradności. Do stresorów traumatycznych zalicza się wydarzenia katastrofalne, np. klęski żywiołowe i ataki terrorystyczne. Wydarzenia takie niejednokrotnie pozostawiają ślad w psychice dorosłego człowieka w postaci urazu.
Niewielki stres pomaga pokonywać trudności. Takie uczucie podekscytowania, lekkiego niepokoju i radości przez naukowców jest nazywane eustresem, czyli pozytywnym stresem. Jest to rodzaj stresu, który działa konstruktywnie, pobudza do aktywności, mobilizując i koncentrując do efektywnego działania. Natomiast silny i długotrwały stres jest destruktywny.
Stres długotrwały u dziecka
Ten rodzaj stresu jest szczególnie groźny dla rozwijającego się mózgu małego dziecka. Na nowy bodziec, bardzo często dziecko reaguje stresem. Stres może objawiać się apatią, płaczem, nocnym moczeniem się, niechęcią do stykania się z sytuacją powodującą przykre doznania. Należy pamiętać, aby nigdy nie ignorować uczuć dziecka i starać się pomóc mu pokonać stres. Przyczyn stresu u najmłodszych jest wiele. U kilkulatków napięcie emocjonalne może pojawić się podczas nieobecności rodziców, w pierwszych dniach pobytu w przedszkolu lub podczas nowych, zaskakujących wydarzeń.
U starszych dzieci stres występuje zwykle na tle wymagań szkolnych lub nieudanych prób odnalezienia się w grupie rówieśniczej. Przyczyną może być również brak wolnego czasu na odpoczynek i zabawę. Dzieci, które uczęszczają na zajęcia pozalekcyjne kilka razy w tygodniu czują się przeciążone nadmiarem obowiązków.
Stres u dzieci może pojawić się także w wyniku zdarzeń, które rozgrywają się w ich otoczeniu. Jeśli dziecko jest świadkiem rozmów rodziców na temat problemów w pracy, chorób w rodzinie lub kryzysu w ich związku, jego poczucie bezpieczeństwa maleje. Stresorami mogą być również dramatyczne doniesienia na temat katastrof naturalnych, wojen, terroryzmu i wypadków. Zapadające w pamięć drastyczne zdjęcia lub filmy sprawiają, że maluchy zaczynają martwić się o siebie i bliskich.
Stres, który utrzymuje się długo staje się niebezpieczny dla zdrowia i rozwoju dziecka. Długotrwały stres, nawet o niezbyt wysokim poziomie dla dziecka staje się traumą. Jest wiele powodów powstawania różnych traum u dzieci.
Trauma wczesnodziecięca
W przypadku dzieci, u których nie doszło do nawiązania bezpiecznej więzi z opiekunem z różnych przyczyn wytwarza się trauma relacyjna. Narażone są na nią w szczególności dzieci doświadczające przemocy lub zaniedbania, przebywające w placówkach opiekuńczych czy długo hospitalizowane.
Małe dzieci mogą być narażone również na traumę kumulacyjną. Ten rodzaj traumy pojawia się wtedy, gdy następuje stopniowe kumulowanie wielu zdarzeń nawet o niewielkim poziomie stresu. Pojedyncze zdarzenia nie powodują uszczerbku na zdrowiu dziecka, natomiast kumulujące się negatywne przeżycia doprowadzają do traumy. Trauma kumulacyjna może być spowodowana nieumiejętnością reagowania przez rodziców na potrzeby dziecka i wysyłane przez nie sygnały. Zachęcam do zrewidowania poglądów na temat metody „cry it out” czasem stosowanej przy usypianiu dzieci. Inne przyczyny to agresywny, wrogi lub lękowy sposób reagowania na dziecko i jego zachowanie.
Skutki traum z okresu dziecięcego
Trauma zmienia biochemię mózgu i wpływa na jego budowę strukturalną i funkcjonalną. Dlatego, że małe dziecko posiada niedojrzały układ nerwowy, nawet niezbyt nasilone sytuacje stresowe mogą wywołać traumatyczne przeżycia. Dochodzi wtedy do uszkodzeń wszystkich podstawowych struktur kształtującego się mózgu takich jak pień mózgu, wzgórze, hipokamp, ciało migdałowate. Rodzaj zaburzeń będzie zależał od momentu pojawienia się stresu i długości jego trwania. Psychiatra Bessel van der Kolk wskazuje, że u dzieci doświadczających traumy dochodzi do powstania Posttraumatycznego Zaburzenia Rozwoju, którego skutki są widoczne w wielu obszarach życia dziecka.
Jeśli odbierane przez układ nerwowy bodźce wskazują na niebezpieczeństwo, zostaje uruchomiona cała złożona kombinacja automatycznych reakcji biochemicznych. W normalnych okolicznościach, reakcją na zagrożenie jest przejściowe zwiększenie poziomu hormonów stresu, który po ustąpieniu zagrożenia wraca do normy.
W przypadku doświadczania traumy wydzielanie tych substancji zostaje zaburzone. Ofiary traumy wolniej wracają do równowagi i silnie będą reagować w przyszłości na nowe stresory. U dziecka następuje uwrażliwienie systemów reagowania na zagrożenie, przez co zaczyna reagować na coraz słabsze bodźce. Nawet niewielkie stresy powodują uruchomienie reakcji „walki i ucieczki” ze wszystkimi jej fizjologicznymi przejawami, jakimi są: przyspieszenie tętna, oddechu, akcji serca, rozszerzenie oskrzeli i źrenic.
Ciągła czujność zużywa wszystkie zasoby dziecka, przez co nie ma ono siły na zabawę i naukę. Trauma doprowadza do dysfunkcji tych części mózgu, które odpowiadają za przetwarzanie informacji i selekcjonowanie ich. Zaburza to koncentrację uwagi. Wzmaga się czujność i dziecko oczekując informacji stanowiących dla niego zagrożenie, jednocześnie ignoruje bodźce nieistotne dla przetrwania, np. nie słyszy głosu rodzica, jego poleceń. Bessel van der Kolk wskazuje że, trauma powoduje przeciążenie układu nerwowego. To prowadzi do wytworzenia się mechanizmów obronnych takich jak: wycofanie się, unikanie wszelkiej stymulacji, nadmierna koncentracja czy widzenie tunelowe. Mogą pojawiać się wybuchy złości i agresja wynikające z przestymulowania. Podczas przeżywania traumy i później podczas przypominania sobie jej część mózgu-wzgórze jakby wyłącza się. To powoduje, że wspomnienia są niespójne, pokawałkowane. W efekcie budzi to poczucie bezradności i lęk oraz zaburza tworzenie pamięci autobiograficznej, która jest podstawą rozwoju tożsamości.
Im młodsze dziecko doświadcza traumy, tym większe spustoszenia czyni ona w jego organizmie.
Mózg rozwija się sekwencyjnie, czyli najpierw tworzą się struktury pnia mózgu i trauma doświadczona na tym etapie rozwoju może nieść za sobą: nadmierne impulsywne reagowanie lękiem, zaburzony wzorzec snu, obniżone napięcie mięśniowe, zaburzoną koordynację ruchową, nieprawidłowy tor oddechowy, zaburzoną pracę serca i inne problemy zdrowotne bez wyraźnej przyczyny medycznej. Następnie kształtuje się układ limbiczny. To dzieje się w pierwszych sześciu latach życia. Trauma z tego okresu może pozostawić problemy emocjonalne oraz zachowania, jak również trudności w budowaniu prawidłowych więzi. Jako ostatnia kształtuje się kora mózgowa. Doświadczenie traumy w tym okresie skutkuje zaburzeniami sfery poznawczej, zaburzoną samooceną, dysocjacją.
Wsparcie najbliższych
Stres i trauma dziecka to zjawiska, z istnienia których powinni zdawać sobie sprawę rodzice i osoby z ich najbliższego otoczenia. To właśnie rodzice przy wsparciu osób bliskich mogą najskuteczniej zapobiec traumie swojego dziecka. Trzeba pamiętać, że dziecko inaczej przeżywa stres niż człowiek dorosły. Dziecko nie zawsze jest w stanie czytelnie zakomunikować swoje potrzeby i wyartykułować swój problem. Troskliwa czujność rodzica jest najważniejsza.
źrodło:
- Maria Żebrowska, Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Warszawa 1986
- Bassel Van Der Kolk, Psychological trauma, 2003
Najnowsze komentarze